دستگاه عصبی (Nervous System) مرکز فرماندهی بدن است. این سیستم حرکات، افکار و پاسخ‌های خودکار شما به دنیای اطراف را کنترل می‌کند. سیستم عصبی همچنین سایر دستگاه‌ها و فرآیندهای بدن مانند هضم، تنفس، رشد جنسی (بلوغ) و غیره را کنترل می‌کند. بیماری‌ها، حوادث، سموم و روند طبیعی پیری می‌تواند به این سیستم آسیب برساند.
این سیستم شبکه وسیعی از اعصاب را به سایر سلول‌ها، غدد و ماهیچه‌ها در سراسر بدن ارسال می‌کند. این اعصاب (سیگنالهای الکتریکی) اطلاعاتی را از دنیای اطراف دریافت می‌کنند؛ سپس اعصاب اطلاعات را تفسیر کرده و پاسخ را ارسال می‌کنند. این سیستم مانند یک بزرگ‌راه اطلاعاتی عظیم است که در سراسر بدن جریان دارد. در ادامه این مقاله می‌توانید با قسمت‌های مختلف دستگاه عصبی آشنا شوید.
دستگاه عصبی بر چه جنبه‌های زندگی انسان تأثیر می گذارد؟
سیستم عصبی تقریباً بر تمام جنبه‌های زندگی از جمله سلامتی و به‌خصوص سلامت روان تأثیر می گذارد. برخی از تاثیرات این دستگاه عبارت‌اند از:
- افکار، حافظه، یادگیری و احساسات
- ایجاد هماهنگی و تعادل بین حرکات
- حواس، از جمله آنچه می‌بینیم، می‌شنویم، می‌چشیم، لمس می‌کنیم و غیره توسط مغز
- خواب، شفا و پیری
- کنترل ضربان قلب و الگوهای تنفس
- پاسخ به موقعیت‌های استرس‌زا
- هضم، احساس گرسنگی و تشنگی
- فرآیندهای بدن، مانند بلوغ
سیستم عصبی چیست و چگونه کار می‌کند؟
انجمن روان‌شناسی آمریکا، سیستم عصبی را این‌گونه تعریف می‌کند:
سیستمی از نورون‌ها، اعصاب، مجاری و بافت‌های مرتبط که همراه با سیستم غدد درون ریز، فعالیت‌های موجود زنده را در پاسخ به سیگنالهای دریافتی از محیط‌های داخلی و خارجی هماهنگ می‌کند. دستگاه عصبی به سه قسمت سیستم عصبی مرکزی، سیستم عصبی محیطی و سیستم عصبی خودمختار تقسیم می‌شود.
«apa.org»
دستگاه عصبی از سلول‌های تخصصی به نام نورون (Neuron) برای ارسال سیگنال یا پیام به سراسر بدن استفاده می‌کند. این سیگنالهای الکتریکی بین مغز (Brain)، پوست، اندام‌ها، غدد (Glands) و ماهیچه‌ها منتقل میشوند. این پیام‌ها به شما کمک می‌کند تا اندام‌های خود را حرکت دهید و احساساتی مانند درد را درک کنید.
چشم‌ها، گوش‌ها، زبان، بینی و اعصاب سراسر بدن شما اطلاعاتی را از محیط شما می‌گیرند؛ سپس اعصاب آن داده‌ها را به مغز منتقل می‌کنند. مغز پس از پردازش داده‌ها پاسخ مناسب را از طریق اعصاب حرکتی به اندام هدف منتقل می‌کند.
انواع مختلف نورون سیگنالهای مختلفی ارسال می‌کنند. نورون‌های حرکتی به عضلات پیام حرکت می‌دهند. نورون‌های حسی اطلاعات را از حواس می‌گیرند و سیگنال‌ها را به مغز می‌فرستند. انواع دیگری از نورون‌ها کارهایی را که بدن به‌طور خودکار انجام می‌دهد، کنترل می‌کنند؛ مانند تنفس، لرز، ضربان قلب و هضم غذا.
معرفی قسمت‌های مختلف دستگاه عصبی
سیستم عصبی دارای دو بخش اصلی است. هر قسمت حاوی میلیاردها سلول به نام نورون یا سلول عصبی است. این سلول‌های سیگنالهای الکتریکی را از طریق بدن ارسال و دریافت می‌کنند تا به او بگویند چه کاری انجام دهد. بخش‌های اصلی سیستم عصبی عبارتند از:
- سیستم عصبی مرکزی (CNS): مغز و نخاع شما CNS شما را تشکیل می‌دهند. مغز از اعصاب برای ارسال پیام به بقیه بدن استفاده می‌کند.
- سیستم عصبی محیطی (PNS): سیستم عصبی محیطی شامل اعصاب بسیاری است که از CNS در سراسر بدن منشعب میشوند. این سیستم اطلاعات را از مغز و نخاع به اندام‌ها، بازوها، پاها، انگشتان دست و پا منتقل می‌کند.
سیستم عصبی محیطی خود شامل موارد زیر است:
- سیستم عصبی سوماتیک: هدایت حرکات ارادی
- سیستم عصبی خودمختار: کنترل حرکات غیرارادی
۱. سلول‌های دستگاه عصبی انسان
به‌طورکلی ۲ نوع سلول اختصاصی در دستگاه عصبی انسان فعالیت می‌کنند.
- سلول عصبی یا نورون
- سلول گلیال
همان‌طور که در پاراگراف بالا اشاره کردیم، دستگاه عصبی به کمک نورون‌ها سیگنالهای محیط را دریافت و پیام‌های عصبی را ارسال می‌کند. نورون‌ها به 3 دسته حسی، حرکتی و بینابینی تقسیم میشوند.
برای آشنایی بیشتر با انواع سلول‌ها به‌ویژه نورون‌ها و نحوه عملکرد آن‌ها می‌توانید به مقالات «سلول چیست» و «سلول عصبی»مراجعه کنید.
چه چیزهایی بر سیستم عصبی تاثیر می گذارند؟
هزاران اختلال و شرایط می‌توانند بر اعصاب تأثیر بگذارند. عصب آسیب دیده در ارسال پیام مشکل دارد. گاهی عصب آ‌ن‌قدر آسیب دیده است؛ که نمی تواند پیامی را ارسال یا دریافت کند. آسیب عصبی می‌تواند باعث بی‌حسی، احساس سوزن سوزن شدن یا درد شود. ممکن است حرکت دادن ناحیه آسیب دیده برای شما دشوار یا غیرممکن باشد. آسیب عصبی می‌تواند به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد. برخی از شایع‌ترین علل آسیب عصبی عبارت‌اند از:
تأثیر بیماری بر دستگاه عصبی
بسیاری از عفونت‌ها، سرطان و بیماری‌های خودایمنی مانند: دیابت، لوپوس و آرتریت روماتوئید می‌توانند باعث مشکلات سیستم عصبی شوند. دیابت می‌تواند منجر به نوروپاتی مرتبط با دیابت شود و باعث گزگز و درد در پاها شود. بیماری به نام مولتیپل اسکلروزیس (MS) به میلین اطراف اعصاب در CNS حمله می‌کند و باعث اختلال در سیستم عصبی می‌شود.
تأثیر سکته مغزی بر سیستم عصبی
سکته مغزی زمانی اتفاق می‌افتد که یکی از رگ‌های خونی مغز مسدود می‌شود یا ناگهان می‌ترکد. بدون خون کافی، بخشی از مغز می‌میرد و دیگر نمی‌تواند از طریق اعصاب، پیام‌ها را منتقل کند. سکته مغزی می‌تواند باعث آسیب عصبی خفیف تا شدید شود.
آسیب تصادفی و تأثیر آن بر دستگاه عصبی
اعصاب ممکن است در یک تصادف خرد، کشیده یا بریده شوند. تصادف با خودرو اتفاق رایجی است؛ که می‌توانند به اعصاب در هر نقطه از بدن آسیب بزند.
تأثیر فشار بر نظام عصبی
اگر عصب فشرده شود، نمی تواند خون کافی برای انجام کار دریافت کند. اعصاب ممکن است به دلایل زیادی مانند: استفاده بیش از حد مانند سندرم تونل کارپال، تومور یا مشکلات ساختاری مانند سیاتیک تحت فشار قرار گیرند.
مواد سمی و آسیب‌های آن به سیستم عصبی
داروهای شیمی‌درمانی، داروهای غیرقانونی، الکل بیش از حد و مواد سمی می‌توانند باعث نوروپاتی محیطی یا آسیب عصبی شوند. افراد مبتلا به بیماری کلیوی بیشتر در معرض آسیب عصبی هستند؛ زیرا کلیه‌های آن‌ها برای دفع سموم مشکل دارد.
روند پیری و دستگاه عصبی
با بالا رفتن سن، سیگنالهای نورون‌ها ممکن است، مانند گذشته سریع حرکت نکنند. افراد ممکن است احساس ضعف کنند یا واکنش‌های کندی از خود نشان دهند. برخی از افراد حس‌های را در انگشتان دست، انگشتان پا یا سایر قسمت‌های بدن از دست می‌دهند.
برخی از علت‌های آسیب عصبی بیشتر از سایرین رخ می‌دهند. شایع‌ترین علت‌های آسیب به دستگاه عصبی عبارت‌اند از:
- دیابت: این اختلال در سیستم غدد درون‌ریز باعث آسیب عصبی به نام نوروپاتی مرتبط با دیابت می‌شود. نوروپاتی دیابت معمولاً بازوها، پاها، دست‌ها، انگشتان دست و پا را درگیر می‌کند.
- لوپوس
- آرتریت روماتوئید: افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید نیز ممکن است دچار نوروپاتی شوند.
- سکته مغزی: سکته مغزی بیشتر در افراد بالای 65 سال رخ می‌دهد.
چگونه سیستم عصبی خود را سالم نگه داریم؟
سیستم عصبی مرکز فرماندهی کل بدن است و برای ادامه عملکرد صحیح نیاز به مراقبت دارد. برای داشتن یک دستگاه عصبی سالم می‌بایست به‌طور منظم به پزشک (پزشک عمومی یا متخصص رشته مغز و اعصاب (نورولوژیست) مراجعه کنید، رژیم غذایی سالم داشته باشید، از مصرف مواد مخدر و الکل خودداری کنید. بهترین راه برای جلوگیری از آسیب عصبی ناشی از بیماری، مدیریت شرایطی است که می‌تواند به اعصاب شما آسیب برساند، مانند دیابت.
سوالات متداول
علائم سکته مغزی چیست؟
اشکال در تکلم و فهم مطالبی که شنیده میشوند، فلج یا بی‌حسی صورت، دست‌ها و پاها،
مشکلات بینایی در یک یا هر دو چشم، سردرد و مشکل در راه رفتن از علائم سکته مغزی هستند و در صورت مشاهده این علائم باید فوراً به پزشک مراجعه کنید.
چه زمانی می‌بایست به پزشک مغز و اعصاب مراجعه کنیم؟
در صورت بروز هرگونه تغییر ناگهانی در سلامت خود، مانند: مشکلات بینایی یا سردرد، لکنت زبان، بی حسی، گزگز، یا از دست دادن حس در بازوها یا پاها، لرزش یا تیک، تغییر در رفتار یا ایجاد اختلال در حافظه و مشکلات هماهنگی یا حرکت عضلات می‌بایست فوراً با پزشک خود تماس بگیرید.
